روانشناسی چیست و انواع آن کدامند؟

آشنایی با علم روانشناسی

روانشناسی یا به زبان انگلیسی (Psychology) یا پسیکولوژی، نوعی دانش است که با استفاده از روش دانشی به فعالیت و پژوهش و مطالعه و کاوش دربارۀ حالات، فرآیندها و داده های ذهنی و رفتاری در انسان‌ها و دیگر موجودات نظیر حیوانات می‌پردازد.

منظور و مقصود ما از «رفتار»، همۀ حرکات و اعمالی است که قابل مشاهده بصورت مستقیم و غیرمستقیم باشد و همچنین مقصود ما از «فرآیندهای روانی»، چیزهایی مانند : تفکر، هوش، احساسات، عواطف، هیجانات، قدرت درک و ادراک، انگیزش، حافظه و … است.

تاریخچۀ روانشناسی

اولین پژوهش و آزمایشات روانشناسی به شکل کاملا علمی و دانشگاهی، به اواخر قرن هفده و اوایل قرن هجده بازمی‌گردد. از طرفی دیگر می‌توان گفت پژوهش ها و اکتشافات قابل توجه در حوزۀ روانشناسی، تنها از حدود ۱۵۰ سال پیش آغاز شده است و اما نکتۀ جالب اینجاست که روانشناسی که عضوی از خانوادۀ گروه علوم تجربی است، کم سن و سال تر از شاخه های دیگر این علوم است، یعنی شاخه های دیگر از این علوم (تجربی) از تاریخچه های بلند ترو پر بار تری برخورداراند.

در ارتباط با این موضوع باید گفت که مسائل مربوط به ذهن و روان افراد، قرن ها است که ذهن دانشمندان و اندیشمندان را به خود مشغول کرده است و اما آثاری که از آن به صورت مکتوب باقی مانده، از اندیشمندان و دانشمندانی از یونان باستان همچون سقراط، افلاطون و ارسطو در دست بشر است، اما باید گفت که این شاخه از علم گستردۀ تجربی تا قبل از علم روانشناسی جدید، به صورت آکادمیک و مدون مورد توجه و مطالعۀ چندان زیادی قرار نگرفته بود.

قسمت های پایۀ روانشناسی

قسمت های پایۀ روانشناسی عبارتند از : علوم اعصاب و رفتاری، علوم اجتماعی، عصب روانشناسی، علوم شناختی، علوم تطبیقی، علوم فرهنگی، تفاوت های فردی، علوم ریاضیاتی، علوم تجربی، علوم کمّی، رشد، تکاملی، شخصیت و مثبت گرا و …

انواع زیرشاخه های روانشناسی

زیرشاخه های روانشناسی به دسته های گوناگون و زیادی تقسیم می‌شوند که عبارتند از : روانشناسی عمومی، بالینی، مشاوره، تربیتی، سلامت، تجربی، تطبیقی، شخصیت، اجتماعی، تفاوت های فردی، مرضی، فرهنگی، سیاسی، محیطی، ورزش، صنعتی و سازمانی، نظامی، یادگیری، جنسی، رشد، زبان، خواب، فیزیولوژیک، کار، هنر، خانواده، تکاملی، موفقیت، تحلیلی، فردی، اگزیستانیالیستی، رفتاری، شناختی، شناختی-رفتاری، کودکان استثنایی، جنایی، خود، خلاقیت، مثبت گرا، رفتار متقابل، فراوان نشاسی، هنردرمانی، روانشناسی فازی و روانشناسی ادراک

شاخه های کاربردی

روانشناسی همیشه در حال پیشرفت است و گرایش ها و زمینه‌های متعدد جدیدی از درون آن ظهور پیدا می‌کنند. باید دانست که هیچکدام از شاخه های علم روانشناسی برتر یا مهم‌تر از بقیۀ شاخه‌ها نیستند.

متخصصانی که در هر شاخه از این علم کار می‌کنند می‌توانند به مردم کمک کنند تا خود و دنیای درون خود را بهتر درک کنند و با مشکلاتی که ممکن است با آنها روبه‌رو شوند مقابله کنند و در نتیجه زندگی بهتر و شادتری داشته باشند.

در اینجا چند نمونه از شاخه های کاربردی روانشناسی را معرفی می‎‌کنیم و دربارۀ هرکدام توضیحاتی را خدمت شما ارائه می‌دهیم.

۱- روانشناسی بالینی

این نوع و شاخه از روانشناسی به شناخت آسیب های روانی و رفتاری غیرهادی مربوط است. روانشناسانی که در حوزه و گرایش بالینی فعالیت دارند، با ادغام نظریات و عمل، شرع به تشخیص و درمان انواع مختلفی از اختلالات از جمله اختلالات روانشناختی که می‌شود از این نوع اختلالات به اضطراب و افسردگی اشاره کرد، می‌کنند.

آن دسته از روانشناسانی که خدمات مشاوره یا بالینی ارائه می‌دهند، می‌توانند اختلالات روانی، عاطفی و رفتاری را تشخیص داده و درمان کنند. آنها از علم روانشناسی برای شناخت و درمان مشکلات پیچیدۀ انسانی و ترویج تغییرات در آنها استفاده می‌کنند و اینکه آنها انعطاف پذیری را ارتقا می‌دهند و به افراد کمک می‌کنند تا نقاط قوت خود را بشناسند و آنها را کشف کنند.

۲- روانشناسی شناختی

تمرکز اصلی علم روانشناسی برروی مسائلی همچون حل مسئله، یادگیری و زبان وحافظه است و درنهایت به چگونگی ادراک، یادآوری، تفکر و … می‌پردازند. روانشناسی شناختی ارتباط نزدیکی با علوم اعصاب، فلسفه و زبان شناسی دارد.

در حوزۀ روانشناسی شناختی به سؤالاتی همچون : اطلاعات درون مغز ما چگونه پردازش و ذخیره می‌شوند و یا برنامه هایی که برای بهبود و افزایش حافظه و تمرکز حواس هستند، پاسخ داده می‌شود.

۳- روانشناسی تحول

قطعا هر فردی از ابتدای تولد خود یا حتی دوران جنینی اش تا زمان پیری و حتی مرگ اش مسیری پر فراز و نشیب در زندگی خود دارد و تغییرات بسیاری را در هر مرحله طی می‌کند. وظیفۀ بررسی تمامی مراحل و تحولات و تغییرات روانشناختی که در هر مرحله از زندگی اتفاق می‌افتد، بر عهدۀ شاخه ای از روانشناسی است که روانشناسی تحول نامیده می‌شود.

برای یافتن و پاسخ به سؤالاتی همچون : تأثیر محیط بر رشد افراد چقدر است؟ ، زبان در کدام مرحله از زندگی به وجود می‌آید و چه واردی می‌تواند بر رشد آن تأثیرگذار باشد؟ ، شکل گیری هویت در دورۀ نوجوانی و بحران های خاصی که در بلوغ به وجود می‌آیند، چگونه اند؟ می‌توانیم از روانشناسی تحول یا رشد استفاده و بهره ببریم.

بنابراین روانشناسان تحولی، برروی رشد و تکامل انسان‌ها را در طول عمرشان مطالعه و تحقیق کرده که ز نتایج این مطالعات و تحولات می‌شود به تحولات فیزیکی، فکری، ادراکی، شناختی، شخصیتی و عاطفی و روانشناسان رشدی که در مؤسسات آموزشی و کالج ها و دانشگاه ها کار و تدریس می‌کنند، به طور عمده‌ای روی تدریس و تحقیقات خود متمرکز اند.

۴- روانشناسی قانونی

این شاخه از روانشناسی به عنوانی به نام تقاطع روانشناسی و قانون تعریف می‌شود و کسانی هم که در این زمینه فعالیت می‌کنند از اصول روانشناسی در موارد حقوقی بهره می‌گیرند. روانشناس قانونی وظایف متعددی دارد که می‌توانیم از مهم ترین آنها مطالعه و آنالیز رفتارهای مجرمانه در سیستم و دستگاه های قضایی اشاره کرد.

همانطور که گفتیم یک روانشناس قضایی وظایف متعددی دارد که می‌توانیم از این وظایف به : ارائه شهادت در پرونده های دادگاهی، آماده سازی کودکان برای شهادت به نفع یا علیه کسی یا چیزی در دادگاه ها، ارزیابی و آزمایش روی کودکانی که مشکوک به کودک آزاری هستند و ارزیابی و شناخت صلاحیت ذهنی مظنونان جنایی اشاره کنیم.

۵- روانشناسی سلامت 

چگونگی تأثیر عوامل بیولوژیکی، روانی و اجتماعی برروی سلامت افراد به کمک روانشناسی سلامت قابل بررسی است.

روانشناسان سلامت با استفاده و بهره گیری از علم روانشناسی برای ارتقا و بهبود سطح سلامت، پیشگیری از بیماری‌ها و بهبود و ارتقای سیستم های مراقبت بهداشتی استفاده و بهره می‎برند که اصطلاحا به آن روانشناسی پزشکی نیز می‌گویند.

به عنوان مثال می‌توانیم بگوییم که یک پزشک در ابتدا اغلب به علل بیولوژیکی یک بیمار نگاه می‌کند و آن را شناسایی می‌کند مانند بیماری صرع؛ اما یک روانشناس سلامت هرچیزی را که ممکن است بر سلامت جسمی و روحی افراد تأثیر بگذارد را شناسایی کرده و آنها را مورد توجه قرار می‌دهد.

عواملی که می‌تواند بر سلامت روحی و جسمی افراد تأثیرگذار باشند، عبارتند از : وضعیت اقتصادی و اجتماعی و تحصیلات و سوابق و … بیمار را شامل می‌شود که ممکن است بر بیماری او تأثیرگذار باشد.

مسئله ای که مورد علاقۀ روانشناسان سلامت است، بهبود و ارتقای سلامت است که اغلب با موضوعاتی همراه است که با سلامتی مرتبط است مثل کنترل وزن، ترک دخانیات، مدیریت تغذیه و کاهش استرس و یا کنترل آن سر و کار دارند.

۶- عصب روانشناسی

کار روانشناسانی که گرایششان عصب روانشناسی است این است که چون مغز انسان می‌تواند در بروز انواع رفتارها، تأثیرپذیری مستقیم داشته باشد بنابراین در صورت مشاهدۀ مشکل یا اتفاق غیرعادی رفتاری در یک فرد با استفاده از ثبت فعالیت های الکتریکی مغز بیمار، می‌توانند متوجه شوند که ایا دلیل رفتار نابهنجار و غیرعادی یک بیمار، ضایعۀ مغزی یا عصبی است یا خیر.

۷- روانشناسی اجتماعی 

کار مردمی که شغل آنها روانشاسی اجتماعی است، این است که برروی تأثیرگذاری شخصیت و نگرش ها و انگیزه ها و رفتارهای یک فرد یا افراد از گروه های اجتماعی مطالعه کنندو تأثیرگذاری آنها روی جامعه را ارزیابی کنند و بفهمند.

این روانشناسان به دنبال درک رفتارها و اعمالی هستند که در جامعه اتفاق می‌افتد و موضوعاتی را مانند رفتارهای گروهی، تعاملات اجتماعی، رهبری و ارتباطات غیرکلامی آنالیز و بررسی می‌کنند و به این کارها می‌پردازند. کار اصلی که یک روانشناس اجتماعی باید انجام دهد توضیح دربارۀ چگونگی احساسات، رفتارها و افار ما تحت حضور دیگران است که چگونه می‌تواند تغییر کند.

۸- روانشناسی شغلی 

این نوع از روانشناسان به بهبود اثربخشی، کارایی و رضایت شغلی کارکنان خود می‌پردازند و به آن توجه زیادی دارند. تخصص آنها آنالیز و بررسی کردن عملکرد افراد در محل کار است.

۹- روانشناسی مشاوره 

روانشناسی مشاوره به عنوان یکی از بزرگترین زیرشاخه های فردی علم روانشناسی شناخته می‌شود.

به طور حتم در زندگی هر انسانی لحظاتی پر تنش و استرس و بحران هایی وجود دارد که شاید تصمیم گیری یا سازگاری با شرایط در آن وضعیت برای هرکسی مقدور نباشد یا کسی نتواند این شرایط را مدیریت کند، در این زمان‌ها یک مشاور می‌تواند به یاری ما بیاید تا مشکل و بحران خود را با کمک او حل کرده و پشت سر بگذاریم.

از جمله کارهای مفیدی که یک مشاور می‌تواند انجام دهد عبارتند از : بهبود و ارتقای سطح سلامت اجتماعی و عاطفی و در عین حال رفع نگرانی‌ها و دلواپسی های مربوط به کار، خانواده و حتی ازدواج و تشکیل خانواده هستند و هدف آنها از این کارها این است که عملکرد بین فردی را در طول زندگی بهبود و ارتقا ببخشد تا زندگی انسان ها در جامعه تا حدی آسان تر و لذت‌پذیر تر شود.

۱۰- روانشناسی بین فرهنگی 

به این فکر کنید که طرز تفکر و فرهنگ فردی که ایرانی است با فردی که با فرهنگ غرب بزرگ شده و زندگی کرده است راجع به تحصیلات و ازدواج و فرزندآوری و دیگر شرایط مهم و اساسی و حیاتی زندگی، باهم برابر و مشابه است یا خیر؟ می‌توانید بگویید چه چیزی باعث تفاوت دیدگاه و طرز تفکر اسن افراد نسبت به اینجور مسائل می‌شود؟

همانطور که می‌دانیم، محیطی که در آن زندگی کرده‌ایم و با آن خو گرفته‌ایم و مهم‌تر از همه، فرهنگی که بر این محیط حاکم است می‌تواند بسیاری از رفتارها و اخلاق های ما را شکل هد که قطعا با فردی از فرهنگ دیگر مشابه نیست و وجه اشتراکی با او ندارد.

کار یک روانشناس بین فرهنگی این است که نحوۀ تأثیرگذاری عوامل فرهنگی برروی افراد را آنالیز و بررسی کند و دربارۀ چگونگی تفوت رفتارها در فرهنگ های مختلف در سراسر جهان کاوش و تحقیق کند.

۱۱- روانشناسی تربیتی

روانشناسی تربیتی نیز شاخه‌ای از علم روانشناسی است که مربوط به مدارس، مسائل تربیتی و روش های تدریسی و نگرانی های دانش آموزان است. کار این دسته از روانشناسان این است که ارتباط دانش‌آموزان را با همکلاسی هایشان، والدین، معلمان و مدیران را برای بهبود و ارتقای نتایج آنها بررسی کنند.

موضوع مهم دیگری که در روانشناسی تربیتی دخالت دارد و مورد مطالعه قرار می‌گیرد، بررسی متغیرهایی است که می‌تواند یادگیری دانش آموزان مختلف را تحت تأثیر خود قرار دهد که از این مبحث در این زمینه می‌توان به اختلالات یادگیری، استعدادهای درخشان و نمونه، فرآیندهای آموزشی و تفاوت های فردی اشاره بارز کرد.

۱۲- روانشناسی شخصیت

در روانشناسی شخصیت تمرکز بر مطالعۀ الگوهای اندیشه، احساسات و رفتارهایی است که سبب می‌شود تا هر فردی، تبدیل به یک شخصیت unique و منحصر به فرد شود.

همچنین روانشناسان شخصیت ممکن است که برروی اینکه چگونه عوامل مختلف مانند ژنتیک، فرزند پروری و تجارت اجتماعی بر رشد و تغییر شخصیت تأثیرگذار اند، مطالعه و تحقیق و کاوش کنند.

برخی از پرفروش ترین و بهترین کتاب‌های روانشناسی دنیا

۱- انسان در جستجوی معنا نوشتۀ ویکتور فرانکل

۲- چگونه کمال گرا نباشیم نوشتۀ استفان گایز

۳- مسئلۀ مرگ و زندگی نوشتۀ مریلین یالوم

۴- زندگی خود را دوباره بیافرینید نوشتۀ جانت اس. کلوسکو

۵- زندگی خود را طراحی کنید نوشتۀ دیو ایوانز

۶- نیمۀ تاریک وجود نوشتۀ دبی فورد

۷- خرده عادت ها نوشتۀ جیمز کلیر

۸- وضعیت آخر نوشتۀ تامس ای. هریس

۹- اثر مرکب نوشتۀ دارن هاردی

۱۰- اصل گرایی نوشتۀ گرگ مک کیون

۱۱- ۵ زبان عشق : رازهایی برای داشتن عشق پایدار نوشتۀ گری چپمن

۱۲- در باب اعتماد به نفس نوشتۀ آلن دوباتن

۱۳- چگونه در این دنیای مزخرف، انسان بمانیم نوتۀ تیم دزموند

۱۴- اشتباهات یک زن؛ جلو اول نوشتۀ نجمه سالاری

۱۵- مادر خوب و مادر بد نوشتۀ نهاله مشتاق

۱۶- چگونه یک فرد را مثل کتاب بخوانیم نوشتۀ هنری اچ. کاسرو

۱۷- خوش بینی آموخته شده نوشتۀ مارتین سلیگمن

۱۸- واقعیت ؛ ده دلیل برای اینکه دربارۀ جهان اشتباه فکر می‌کنیم نوشتۀ هنس روسلینگ